بررسی نقش آیکان در شبکه حکمرانی اینترنت

با گسترش دامنه اثر و اهمیت اینترنت، تمایل به تغییر شیوه حکمرانی اینترنت در میان ذی نفعان این حوزه رو به افزایش نهاد. برخی معتقد به وجود یک ساختار بین المللی و چند جانبه مانند اتحادیه بین المللی مخابرات (ITU) برای ایفای نقش اصلی بودند و سایرین نیز به وجود یک ساختار حکمرانی جامع که نماینده منافع دولتی و غیر دولتی باشد، اعتقاد داشتند.

در نهایت، نتیجه این بود که مدل چند ذینفعی با فاصله زیاد نسبت به سایر مدل ها برتری یافت. در تعریف معنای "حکمرانی"، می توان به تعریف حکمرانی اینترنت از سوی اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی (WSIS) اشاره نمود:

حکمرانی اینترنت، توسعه و کاربرد اصول، هنجارها، قوانین، رویه های تصمیم گیری و برنامه های شکل دهنده تکامل استفاده از اینترنت از سوی دولت ها، بخش خصوصی و جامعه مدنی، هر یک در نقش خاص خود، می باشد.

در اکوسیستم اینترنت بازیگران بسیاری فعال هستند که برخی به دنبال اهداف پژوهشی و دانشگاهی هستند، بعضی، اهداف اقتصادی را دنبال می کنند، برخی اهداف سیاسی و اجتماعی دارند و برخی نیز به دنبال رفع نیازهای کاربران تحت حمایت خود هستند. با توجه به ماهیت فراگیر اینترنت، همه بازیگران یک نفع مشترک مبنی بر کارکرد مناسب زیرساخت های کلی و یک دغدغه مشترک مبنی بر عدم امکان سوء استفاده از آن ها دارند. هنوز، هیچ یک از این بازیگران به تنهایی ظرفیت رسیدگی به تمامی این مسائل را ندارند بلکه بیش از آن به انجام مسئولیت های خود علاقه مند هستند. در شکل کلی، حکمرانی اینترنت به واسطه شبکه ای از روابط، میان نهادهایی که نقشی در تأثیرگذاری بر عملیات و کاربری اینترنت در همه سطوح آن دارند، شکل می گیرد. این روابط، مسئولیت ها، نقش ها و وابستگی های میان نهادها و سازمان های مختلف را منعکس می نمایند.

2- آیکان و نقش آن در شبکه حکمرانی اینترنت

آیکان (ICANN) به عنوان یک نهاد محوری در این شبکه سهیم است و به طور نزدیک با دیگر سازمان هایی که نقش مستقیم در مدیریت عناصر فنی معماری اینترنت دارند، همکاری می نماید. به علاوه، آیکان با بسیاری از نهادهای بین المللی و جهانی که در سایر جنبه های حکمرانی ذینفع هستند و مسئولیت دارند، روابط مشارکتی دارد.

بحث در مورد حاکمیت اینترنت، از بدو امر با نام آیکان عجین بوده و مقوله راهبری اینترنت بدون اشاره به نام آیکان آمریکایی در هیچ کجای جهان شناخته شده نیست. آیکان، شرکت اینترنتی برای اعداد و نام های اختصاص یافته، یک شرکت ظاهراً غیر انتفاعی است که مقر آن در ایالات متحده آمریکا می باشد، طرف قرارداد وزارت بازرگانی این کشور بوده و وظیفه آن مدیریت واگذاری نام های دامنه، مدیریت و هماهنگی امور فنی سیستم نام های دامنه و آدرس ها و پروتکل اینترنت است.

این شرکت در سال 1998 تأسیس شده و به ثبت رسید و سرپرستی بخشی از وظایف مربوط به اینترنت که پیش تر مسئولیت انجام آن ها مستقیماً بر عهده دولت ایالات متحده بود، به این شرکت تازه تأسیس واگذار شد. آیکان مسئول پروتکل های اینترنتی، تخصیص آدرس و ضمانت آن، تعیین پروتکل، واگذاری پروتکل شناسه، مدیریت سیستم دامنه های کشوری و عمومی و مدیریت سیستم سرورهای عملگر (ریشه) است. این ظرفیت انحصاری باعث شده است که آیکان به تدریج، به حاکم بلامنازع مقولات فنی اینترنت تبدیل شده و در این روند از حمایت دائمی دولت ایالات متحده نیز برخوردار باشد.

پیش از تأسیس آیکان در سال 1998، IANA که سازمانی خصوصی و غیرانتفاعی بوده و در سال 1988 به مدیریت فردی به نام جان پوستل، تحت نظارت دانشگاه کالیفرنیای جنوبی و طبق قراردادی با وزارت دفاع ایالات متحده ایجاد شده بود، این وظایف را بر عهده داشت. با گذار آیکان به یک مدل حکمرانی چندذینفعی، کارکردهای IANA به شناسه های عمومی فنی (PTI) که وابسته به آیکان هستند، انتقال یافت. فرآیند انتقال IANA از سال 1998، همزمان با تأسیس آیکان، آغاز گردید. در سال 2000، اداره ملی ارتباطات و اطلاعات وزارت بازرگانی ایالات متحده (NTIA)، کارکردهای IANA را طی توافقی، به آیکان واگذار نمود. با پایان یافتن این توافق در 30 سپتامبر 2016، فرآیند 18 ساله انتقال نظارت IANA، پایان یافت و کارکردهای این نهاد به طور رسمی به آیکان واگذار گردید. با توجه به وظایف ذکر شده برای آیکان می توان این وظایف را در سه گروه مدیریت آدرس های IP، پیاده سازی پروتکل های تدوین شده توسط کارگروه مهندسی اینترنت (IETF) و مدیریت نام های دامنه دسته بندی نمود.

در بخش مدیریت آدرس های IP، لازم به ذکر است که این آدرس ها از نظر تعداد محدود اند. 232 آدرس (4 میلیارد و 300 میلیون) در فضای وب وجود دارد که آمریکا 50 درصد از آن را به خود و 50 درصد باقیمانده را به بقیه دنیا اختصاص داده است. در این میان سهم ایران حدود 14 میلیون آدرس IP است. مدیریت این آدرس ها در دفاتر خصوصی منطقه‌ای آیکان در 5 منطقه جهان شامل AfriNIC (رجیستری منطقه ای آفریقا)، APNIC (رجیستری منطقه ای آسیا، استرالیا و پاسیفیک)، ARIN (رجیستری منطقه ای آمریکای شمالی)، LACNIC (رجیستری منطقه ای آمریکای لاتین و کارائیب) و RIPE NCC (رجیستری منطقه ای اروپا) صورت می گیرد. نظارت بر اندازه شبکه و اختصاص آدرس و راستی آزمایی اطلاعات دریافتی توسط این دفاتر منطقه ای انجام می شود. در حال حاضر شبکه ملی اطلاعات به عنوان یک شبکه، برای ایجاد و توسعه نیاز به دریافت آدرس از این بخش دارد.

بخش پیاده سازی پروتکل ها و استانداردهای تبادل اطلاعات آیکان، از یک کمیته اصلی و تعدادی زیرکمیته های فرعی تشکیل شده است که با توجه به موضوعات مختلف ایجاد می گردند. اعضای کمیته ها در ظاهر بر اساس مدل چندذینفعی تعیین می گردند اما اکثریت آن ها اعم از سازندگان محصولات و توسعه دهندگان خدمات، آمریکایی هستند.

در خصوص بخش سوم که به مدیریت نام های دامنه اختصاص دارد، در حال حاضر در حدود 249 پسوند کشوری، حدود 600 پسوند عمومی، حدود 125 میلیون دامنه .com ثبت شده و حدود 600 هزار دامنه .ir ثبت شده وجود دارد. حدود 600 شرکت از طریق قرارداد با آیکان پسوندهای عمومی را مدیریت (ثبت، نگهداری و حذف) می‌کنند. بر همین اساس، هر کشوری که تحت تحریم و محدودیت‌های دولت آمریکا قرار گیرد، نمی تواند وارد فرآیند مدیریت، ثبت آدرس و خرید دامنه شود. هم اکنون ثبت آدرس و خرید دامنه در کشور، از مجاری رسمی انجام نمی شود و با ترفندهایی از کشورهای ثالث انجام می شود که توسعه شبکه (از جمله شبکه ملی اطلاعات) را تحت تاثیر قرار می دهد.

ساختار آیکان، متشکل از یک هیئت مدیره، 4 کمیته مشورتی و 3 سازمان پشتیبان است. کمیته مشورتی دولتی (GAC)، کمیته مشورتی امنیت و ثبات (SSAC)، کمیته مشورتی سیستم سرور ریشه (RSSAC) و کمیته مشورتی آزاد (ALAC)، کمیته های ذیل آیکان هستند و سازمان پشتیبان نام های کد کشوری (ccNSO)، سازمان پشتیبان نام های عمومی (GNSO) و سازمان پشتیبان آدرس ها (ASO)، سازمان های ذیل آیکان به شمار می آیند.

2-1- کمیته مشورتی دولتی (GAC)

کمیته مشورتی دولتی، متشکل از نمایندگانی از دولت‌ها و اقتصادهای مستقل شناخته شده در مجامع بین المللی است و معمولاً در ظرفیت اعضای ناظر خود شامل سازمان‌های دولتی چندملیتی و سازمان‌های تشکیل شده به واسطه معاهده های بین المللی از جمله تمامی آژانس های سازمان ملل با منافع مستقیم در حکمرانی اینترنت جهانی مانند ITU، یونسکو و WIPO می باشد GACیک عضو بدون حق رأی در هیئت مدیره آیکان دارد که معمولاً این فرد، رئیس GAC است. GAC یک ساختار تصمیم گیرنده نیست، بلکه در خصوص مواردی که در حوزه کاری آیکان قرار دارد به آن مشورت می دهد. اهم مأموریت های GAC عبارتند از:

• اطمینان از وصول نظرات و پیشنهادات دولت ها توسط آیکان
• فراهم آوردن محیطی جهت بیان دیدگاه های متفاوت کشورها در خصوص سیاست ها و قوانین مرتبط با اینترنت
• گرداوری و به اشتراک گذاری تجارب کشورها
• ارسال نماینده به دیگر گروه ها و کمیته های فعال در آیکان

2-2- کمیته مشورتی امنیت و ثبات (SSAC)

کمیته مشورتی امنیت و ثبات توصیه‌هایی را در خصوص موضوعات عملکردی مانند موضوعات مرتبط با عملکرد درست و قابل اطمینان سیستم نام ریشه، موضوعات اجرایی مانند موضوعات مرتبط با تخصیص آدرس و شماره اینترنتی و موضوعات ثبت مانند موضوعات مرتبط با خدمات مرکز ثبت کننده و شرکت‌های ثبت کننده نظیر WHOIS را ارائه می‌دهد.

برقراری ارتباط با جامعه فنی اینترنت اپراتورها و مدیران خدمات زیرساخت بحرانی DNS و مراکز و شرکت‌های ثبت کننده از جمله مسئولیت‌های این کمیته هستند.

2-3- کمیته مشورتی سیستم سرور ریشه (RSSAC)

کمیته مشورتی سیستم سرور ریشه که نیازمندی های عملیاتی سرورهای نام ریشه از جمله ظرفیت‌های سخت‌افزار میزبان، سیستم‌های عامل و نسخه‌های نرم‌افزار سرور نام، اتصال شبکه و محیط فیزیکی را بررسی می‌کند، توصیه‌هایی را در این خصوص و جنبه‌های امنیتی سرور ارائه می‌دهد. هر اپراتور سرور نام ریشه معتبر و افراد دیگری که از سوی هیات‌مدیره ICANN انتخاب می‌شوند، اعضای این کمیته هستند.

2-4- کمیته مشورتی آزاد (ALAC)

مأموریت کمیته مشورتی آزاد، کارکرد به عنوان نماینده منافع کاربران و افراد استفاده کننده از اینترنت است. ALAC، در برگیرنده شبکه ای از ساختارهای خود سازماندهی شده و خود پشتیبان منطقه ای است که کاربران اینترنت را در سراسر جهان نمایندگی می کنند. این ساختارها با مناطق جغرافیایی آیکان به پنج سازمان At-Large منطقه ای تقسیم شده اند.

2-5- سازمان پشتیبان نام های کد کشوری (ccNSO)

سازمان پشتیبان نام‌های کد کشوری مسئولیت توسعه و پیشنهاد سیاست‌های مرتبط با دامنه‌های رتبه بالای کد کشوری به هیات‌مدیره و مسئولیت گسترش اجماع و اتفاق نظر در میان جامعه ccNSO را بر عهده دارد.

2-6- سازمان پشتیبان نام های عمومی (GNSO)

سازمان پشتیبان نام های عمومی به عنوان یک بدنه سیاستی و پشتیبان نام‌های دامنه رتبه بالای عمومی (gTLD) مسئولیت توسعه و پیشنهاد سیاست‌های اساسی مرتبط با این دامنه‌ها مانند .com، .org و .biz را بر عهده دارد. توسعه سیاست ها در GNSO توسط کنسول این سازمان که 12 بار در سال تشکیل جلسه می دهد، انجام می گیرد.

2-7- سازمان پشتیبان آدرس ها (ASO)

هدف سازمان پشتیبان آدرس، بررسی و توسعه پیشنهادات و رهنمودهای مرتبط با سیاست گذاری آدرس های IP برای هیئت مدیره آیکان است. ASO که در سال 1999 تأسیس شده است، شامل نمایندگانی از پنج رجیستری منطقه ای اینترنت (AFRINIC، APNIC، ARIN، LACNIC و RIPE NCC) می باشد.

2-8- هیئت مدیره آیکان

تحت اکوسیستم حکمرانی اینترنت چند ذینفعی، هیچ نهاد، ذینفع یا اثرگذاری به تنهایی نقشی منحصر به فرد را ایفا نمی کند بلکه در عوض به عنوان نماینده حوزه خود یا مطابق با مسئولیت های خاصی که دارد به مشارکت می پردازد. اگر بخواهیم با یک واژه اکوسیستم حکمرانی اینترنت را توصیف کنیم، آن واژه، "تنوع" است. این اکوسیستم مملو از افراد، گروه های کوچک و بزرگ رسمی یا غیر رسمی، سازمان ها و نهادهای برآمده از بخش خصوصی، دانشگاه، جامعه مدنی و دولت ها و سازمان های بین دولتی و غیر دولتی در سراسر جهان است.

در ظاهر امر هیئت مدیره آیکان یک هیئت چندذینفعی است، اما بررسی نحوه انتخاب اعضای هیئت مدیره نشان می دهد که انتخاب اعضا در دو لایه عملاً توسط آمریکا انجام می‌شود و دیگر دولت‌ها حق رای در هیچکدام از دو لایه مذکور را ندارند.

همان گونه که از تصویر ذیل بر می آید، ترکیب هیئت مدیره آیکان متشکل از 22 عضو است که 15 نفر از اعضا دارای حق رای و 7 نفر شامل مدیر عامل آیکان، بازرس و نمایندگان GAC، IETF، TLG، RSSAC و SSAC که در واقع ناظرین هیئت مدیره هستند، بدون حق رای می باشند. در این میان، تنها یک عضو که آن هم فاقد حق رأی است، از کمیته مشورتی دولتی (GAC) که متشکل از نمایندگان دولت ها می باشد، حضور دارد. همان گونه که در تصویر ذیل مشخص است، بیشترین تعداد اعضای دارای حق رأی در هیئت مدیره آیکان، متعلق به کمیته انتصاب (NomCom) است.

NomCom یک کمیته به ظاهر مستقل است که وظیفه انتخاب هشت نفر از اعضای هیئت مدیره آیکان و برخی دیگر از جایگاه های کلیدی در ساختار آیکان (دو عضو GNSO، دو عضو ccNSO و دو عضو ALAC) را مطابق با اساس نامه، بر عهده دارد.

در ساختار فعلی NomCom، 15 عضو، شامل 5 عضو ALAC، 7 عضو GNSO، 1 عضو ccNSO، 1 عضو ASO و 1 عضو IAB (برای IETF) دارای حق رأی هستند و 6 عضو شامل 1 عضو GAC، 1 عضو SSAC، 1 عضو RSSAC، 1 رئیس، 1 نایب رئیس و 1 معاون رئیس، حق رأی ندارند. همان گونه که تصویر ذیل، ساختار کمیته انتصاب را نشان می دهد، در این کمیته نیز نماینده GAC و در واقع نمایندگان دولت ها، فاقد حق رأی هستند.

از سوی دیگر، باید دانست که در فرآیند ثبت دامنه سه نقش مختلف شامل رجیستری ، رجیسترار و رجیسترنت شرکت دارند:

• رجیستری: رجیستری نام دامنه، سازمانی است که نام دامنه در سطح بالا را مدیریت می کند. این سازمان مسئولیت نگهداری و کنترل فایل های داده دامنه ها را برعهده دارد و قوانینی را تنظیم می کند تا دامنه ها به صورت قانونی ثبت شوند. رجیستری ها یک رکورد از جزئیات ثبت هر دامنه از جمله اطلاعات تماس با مالک دامنه، مدیر دامنه و ... را ایجاد می کنند. این اطلاعات جهت رفع اختلافات احتمالی بین رجیسترنت ها و یا بین رجیسترنت و رجیسترار نگهداری می گردد. برای مثال verisign، مدیریت دامنه ها با پسوند .com را بر عهده دارد.
• رجیسترار: رجیسترار یک سازمان معتبر است که به عنوان واسط بین مشتری و رجیستری فعالیت می کند. زمانی که یک مشتری نام دامنه مورد نظر خود را انتخاب می کند به رجیسترار انتخابی خود مراجعه کرده و رجیسترار، درخواست ثبت نام دامنه را در رجیستری ثبت می نماید. در حال حاضر ده ها رجیسترار مانند enom, godady در حال فعالیت هستند.
• رجیسترنت: رجیسترنت، شخص یا سازمانی است که برای ثبت دامنه تقاضا می نماید و می تواند تنظیمات دامنه را از طریق رجیسترار یا از طریق نمایندگان فروش انجام دهد. زمانی که تغییراتی بر روی دامنه توسط رجیسترار اعمال شود اطلاعات آن، به منظور به روز رسانی پایگاه داده، برای رجیستری ارسال خواهد شد.

3- جمع بندی

آیکان، نقش خود و بسیاری از سیاست هایش را از طریق فرآیند ارزیابی رجیستری ها و رجیسترارها و امضای قرارداد با آن ها، ایفا می نماید. به این ترتیب، اعضای GNSO، ccNSO، ASO و ALAC که سهم بزرگی در تعیین هیئت مدیره و همچنین تصمیم گیری های آیکان دارند، در فرآیندی قابل توجه، توسط خود آیکان انتخاب می شوند. لذا ادعای شکل گیری سیاست های این سازمان، توسط سازمان ها و کمیته های پشتیبان و در یک روند چند ذینفعی، مقرون به صحت نیست و آمریکا کماکان سیاست های خود را در عرصه حاکمیت اینترنت پیش می برد. با انتخاب، پذیرش و ارزیابی رجیستری ها و رجیسترارها توسط آیکان که یک شرکت آمریکایی است، دولت ها و اشخاصی که تحت تحریم های ایالات متحده هستند، نخواهند توانست در فرآیند حکمرانی اینترنت، کوچکترین نقشی ایفا کنند. ظالمانه تر این که، علاوه بر دولت ها، شرکت ها و اشخاص تحت تحریم، افرادی که در کشورهای تحت تحریم، اقامت دارند نیز مشمول تحریم آیکان خواهند بود. لذا علاوه بر بخش دولتی کشور که نمی تواند از طریق تنها یک جایگاه بدون حق رأی GAC، در هیئت مدیره و Nomcom، در فرآیند تصمیم سازی آیکان تأثیرگذار باشد، بخش خصوصی نیز به واسطه این تحریم ها، در ساختار به ظاهر (!) چند ذینفعی آیکان امکان اثرگذاری نخواهد داشت.

آن چه از بررسی این روندها و ساختارها به دست می آید، فرمایشی بودن استقلال آیکان است. این نهاد مهم و تأثیرگذار، همچنان در تمامی ابعاد و تصمیم گیری های مهم، منویات و اهداف ایالات متحده را دنبال می نماید و مجدانه مانع از افزایش تأثیرگذاری سایر دولت ها در این فرآیند می شود.

منبع اصلی مقاله

- https://www.icann.org

- https://www.icannwiki.org

- https://www.itu.int

- https://www.iana.org

- سلطانی نصرالله، 1396، به سوی کنوانسیون سایبری: جریان شناسی هنجارها و پایش روندها، انتشارات سپند قلم.